Book Reviews:
Di-Ben-Draw: Hunangofiant D. Ben Rees, Y Lolfa, tudalennau 240
, pris £12.99
Mae gen i atgofion dyddiau ysgol o Ben Rees. Roedd
e tua tair blynedd hŷn na mi, creadur direidus, hwyliog, gwên ar
ei wyneb ac yn mwynhau pryfocio ni’r rhai iau. Fe’i cofiaf yn dda
oherwydd yr oedd ei flwyddyn e yn un arbennig o ddisglaer yn hanes
Ysgol Sir Tregaron, amryw o ddisgyblion a ddaethant yn enwau
adnabyddus yng Nghymru a thuhwnt mewn amryw feysydd. Rwy’n ei
gofio yn dod i bregethu i Gapel Y Berth pan oedd yn fyfyriwr ac
i’n tŷ ni y deuai i ginio neu de waeth tro pwy oedd hi i gadw’r
mis. Roedd ein mamau’n gyfnitherod a fy mam yn falch o’r
cysylltiad.
Croesodd ein llwybrau – os nad ein cleddyfau - yn
lled gyson dros y blynyddoedd a mae gen i grugyn o gylchgronau a
llyfrau yn y tŷ y byddaf yn taro arnynt yn fynych sy’n dod a’i enw
i gof. Mae sawl rhifyn o Aneurin, y cylchgrawn a sefydlodd ac a
olygodd pan oedd yn fyfyriwr, gen i. Hefyd Pam na ddylid crogi,
pamffledyn a gyhoeddodd fel rhan o’r ymgyrch yn erbyn dienyddio a
ysgogwyd wedi crogi Ruth Ellis. Pan oeddwn ar staff Y Cymro yng
Nghroesoswallt arferai anfon erthyglau cyson i ni o Abercynon, lle
bu’n weinidog cyn symud i Lerpwl.
Gwyddwn am ei egni a’i frwdfrydedd – fel awdur,
hanesydd, cyhoeddwr a hyd yn oed fel cynhyrchydd recordiau.
Cofiaf y record gyntaf iddo’i rhyddhau, gan grŵp o’r enw Hogia’r
Deulyn, er na wyddwn i ddim mai ei gwmni e gynhyrchodd record
gyntaf Tebot Piws. Sefydlodd Cyhoeddiadau Modern Cymreig yn y
chwe-degau cyn oes y grantiau, a bu’n arloeswr ym myd cyhoeddi
llyfrau plant.
Mae’r gyfrol gyforiog o wybodaeth, amryw bethau
oedd yn ddieithr i mi a mwy na thebyg i lawer o rai eraill.
Wyddwn i ddim, er engraifft, fod y Parch Henry Rees, Chatham
Street, a Gwilym Hiraethog yn frodyr, y naill yn un o bregethwyr
mawr y Methodistiaid Cymraeg a’r llall yn un o arwyr y traddodiad
radicalaidd Cymreig. A’r ddau a’u henwau yn annatod dynn wrth
hanes Cymry Lerpwl. Fel y bu enw Rees arall - Ben – yr un mor
gyfystyr â Lerpwl i ’nghenhedlaeth i.
Bu gen i deimlad ers peth amser fod i rai o’r
cyfrolau hunangofiannol hyn gryn werth hanesyddol, fel y bu i’r
nifer a gyhoeddwyd yn arbennig yng Nheredigion ym ’mhum a
chwe-degau’r ganrif ddiwetha. Cyfrolau gan grefftwyr a gwerinwyr
oedd llawer o’r rheini, hanes hen grefftau oedd bellach yn darfod
o’r tir. Mae i’r cyfresi presennol hyn lawer yn gyffredin â nhw.
Pan oedd D. Ben Rees yn cychwyn yn y
weinidogaeth yr oedd yn broffesiwn uchel ei pharch a’i dylanwad.
I mi, a fagwyd mewn capel tra llewyrchus ond heb weinidog, ni
sylweddolais cyn i mi ddarllen y gyfrol ardderchog hon, mor
ganolog a dylanwadol y medrai gweinidog fod yn nhrefi a phentrefi
Cymru yn y degawdau wedi’r Ail Ryfel Byd. Cyfoethogwyd ac
ysbrydolwyd Ben o’i fagu mewn pentre lle’r oedd gweinidog o’r
fath, ac aeth yntau yn ei dro i Abercynon a wedyn i Lerpwl gyda’i
genhadaeth fawr gydag e.
Ni ellid cael gwell na’r cymdeithasegydd ynddo i
gyflwyno’r stori hon. Stori fyrlymus o ymgyrchu, boed dros
heddwch, yn erbyn arfau niwclïar neu o blaid yr Arglwydd Iesu
Grist. Stori hefyd am ŵr na fynnai fynd gyda’r llif poblogaidd.
Fu’r Blaid Lafur erioed yn or-boblogaidd yng Nheredigion, ac anodd
credu fod daliadau Sosialaidd Ben yn rhy dderbyniol mewn capel
Cymraeg dosbarth canol yn Lerpwl. Ond beth bynnag ei ddaliadau,
mae’n amlwg y medrai gyda’i radlonrwydd hynaws oresgyn unrhyw
anhawsterau bach fel yna.
Un cwestiwn sy’n codi. Sut yn y byd y medrodd
gyflawni’r holl bethau hyn o fewn cwmpas un bywyd? Dyma dalp
sylweddol o hanes Lerpwl, y ddinas un adeg a elwid – yn
haeddiannol – yn brifddinas Gogledd Cymru. Ardderchog, ar y ddau
gyfrif.
Gwyn Griffiths
LLESTRI GRAS A GOBAITH:
CYMRU A’R CENHADON YN
INDIA
Golygydd: D.Ben Rees (Lerpwl,
2001)
Pris/Price £30
The nineteenth
century saw the formation and growth of missionary movements
on a world-wide scale, but especially to India, Africa and
China. Churches launched their missionary societies to
undertake evangelical, educational and medical work.
This finely-produced
book gives a wide survey of the missionary outreach from Wales
to India. It covers mainly the work of Presbyterian,
Congregational and Baptist Churches. At first Presbyterian and
Congregational Churches channeled their efforts through the
London Missionary Society, founded in 1795. The Presbyterians
founded their own Society in 1840.
All this activity in
the eighteenth and nineteenth centuries is covered in this
spacious work of reference written in Welsh and edited by Rev.
Dr. D. Ben Rees of Liverpool. He has recruited many helpers, but
the main body of the work is the outcome of his own enthusiasm
and his thorough research as one of the foremost Welsh
Nonconformist historians.
The book is an encyclopedia
of the men and women who volunteered for missionary service. It
is a thrilling record. There were scholars, doctors, teachers,
ministers and nurses. There were shipwrecks with loss of life,
an earthquake, breakdowns in health, some having to return home,
others dying on the field.
Dr D. Ben Rees has
also included substantial articles on several general topics: Gwaith
Meddygol Cenhadaeth y Methodistiaid Calfinaidd yn India, Coleg
Serampore, Addysg, Arloeswyr, Caniadaeth y Cysegr and more.
About five hundred
names are listed in the book, all of them worthy of record, and
some of outstanding fame. I name only three. First, there is
Gwladys Mary Evans who worked in Durtlang as teacher and nurse,
and teacher of teachers and nurses, as well as a zealous
evangelist.
Second, there is Dr
R. Arthur Hughes, a member of a distinguished family and known
as the Schweitzer of Assam.
Third, there is Dr.
Hugh Gordon Roberts, minister and medical doctor, founder of the
Shillong Hospital, which won the esteem of the government of
India and the reputation as a leading hospital in Assam.
Through the labours
of all these missionaries the Christian Church was planted in
may areas of India. Recurring place names are Assam,the Khasia
Hills, the Lushai Hills, Shillong, Mizoram, Jowai, Durtlang,
Sylhet and Cherrapungi. A map would be a great help to readers.
I have followed the
life-stories on these 260 pages and I have felt surrounded by a
great cloud of witnesses to the Faith. It is an inspiring
record, a fine chapter in the wide story of the church. The
Churches founded by these pioneers are still alive, and, though
still a minority amid the vast Indian population, they are
living witnesses to the Saviour and part of the communion of
Saints. Get this book, study it, you will be enriched.
(Rev Professor ) R. Buick
Knox Portadown, Northern Ireland
Manylion
am y Gyfrol Gymraeg
Golygydd:
D. Ben Rees
Llestri
Gras a Gobaith - Cymry a’r Cenhadon yn India
Ymddiriedolaeth
Gogledd Ddwyrain India - Cymru
a
chyhoeddiadau Modern Cymreig Cyf.
Tudalennau
1-260. Clawr Caled
ISBN
0 - 901332 - 53 - 4
Pris
£30
Gellir
cael y gyfrol o’r siopau neu oddi wrth y Golygydd
Gobeithir
cyhoeddi y gyfrol Saesneg : Vehicles of Grace and
Hope,
yn
ystod 2002. Daw manylion yn y flwyddyn newydd.
|
The
English volume
Vehicles
of Grace and Hope
is
being prepared for the press at present and it should be
ready by
10 January
2003
|
Awdur/Author: D. Densil Morgan
Cyhoeddwr/Publisher: Gwasg Prifysgol Cymru
/ University of Wales Press
ISBN 0708317200
Y mae’r Dr D. Densil Morgan
yn un o’r ysgolheigion ynny sydd yn ysbrydoledig ac yn
ddisgybledig ar yr un pryd - yn ysbrydoledig o ran ei fod wedi
diffinio maes astudiaeth newydd iddo’i hun, ac yn ddisgybledig
o ran ei fod yn trin y maes hwnnw’n drefnus. A’r maes dan
sylw yma yw hanes crefyddol Cymru’r ugeinfed ganrif. Rai
blynyddoedd yn ôl cyhoeddodd gyfrol ardderchog ar Christmas
Evans. Er na fynnaf ei fod wedi cefnu’n llwyr ar y ddeunawfed
ganrif, y mae’n arwyddocaol taw llyfrau ar y ganrif sydd
newydd fynd heibio yw ei weithiau diweddaraf bob un: Torri’r
Seiliau Sicr: Ysgrifau J. E. Daniel (yr
atgynhyrchir y ‘cyflwyniad’ yn y gyfrol newydd hon), yr
astudiaeth Saesneg a gyhoeddodd (gyda Donald Allchin) ar
Gwenallt, a’r gyfrol orchestol The Span of the Cross
(a gyhoeddwyd yn y flwyddyn 2000). Noder hefyd fod
gweithiau mwy nag un o gynfyfyrwyr ymchwil Dr Morgan yn ymwneud
â chrefydd Cymru’r ugeinfed ganrif. Ef, yn anad neb hyd yma,
a geisiodd ddisgrifio, ac esbonio, camp a rhemp Cristionogaeth y
‘Gymru wen’ y maged yr hynaf a’r ifancaf o ddarllenwyr
ynddi.
Rhemp, meddaf. Ni cheir
llawer o hwnnw yma, am mai astudiaethau o hyrwyddwyr ac
amddiffynwyr y ffydd sydd yn y llyfr. Pâr hynny imi weithiau
amau addaster ei is-deitl. Oes, y mae cryn sôn am gymdeithas yr
ugeinfed ganrif yn y bennod agoriadol ar D. Cynddelw Williams:
caplan yn y ffosydd ydoedd ef. Yn y ffosydd hynny y bu farw
nifer mawr o rinweddau cymdeithas Oes Victoria ac Oes Edward, ac
ynddynt hwy y ganwyd ac y meithrinwyd nifer o’r syniadau a’r
agweddau a ddaeth yn sail i wareiddiad y cyfnod ar ôl 1918. Ond
y mwyafrif o benodau’r llyfr canolbwyntir ar greadigaethau a
chyfraniadau’r gwrthrychau, ar y cedyrn eu hunain. A gallai’r
beirniaid beirniadol yn deg ofyn ‘Pam na ddarfu i’r fath
wroniaid gael dylanwad tecach, cryfach ar eu cenedl?’ Y mae’r
atebion yn ‘The
Span of the Cross’.
Ynghyd â Chynddelw
Williams, trafodir Timothy Rees, a ddychwelodd i Gymru yn Esgob
Llandaf yn 1931, gwr y mae’n dda iawn gennyf i ei adnabod;
Lewis Valentine, y cyffelybir ei ymlyniad wrth y ‘Gymru
Gymraeg, Gristnogol’ i ymlyniad hen broffwyd wrth ei Israel;
J.E. Daniel, diwinydd ac athro; Ivor Oswy Davies, diwinydd a
disgybl - a dyn y tybiaf iddo gael ei gynnwys yn y llyfr oblegid
ei agosatrwydd at Karl Barth yn anad unrhyw reswm arall; ac yna
y ddau Annibynwr cawraidd, Pennar Davies a R. Tudur Jones, yr
ysgrifennodd Densil Morgan ysgrif Saesneg yn ei gwrthgyferbynnu
y llynedd. Y mae’r trafodaethau yn feistraidd bob un, ac yn
bleser i’w darllen.
Diau y tybia rhai fod y dewis
yn ddewis i anghytuno ag ef. Wrth gwrs ei fod! Ble mae’r
Archesgob Edwards ? A Miall Edwards ? Pam nad T. Glyn Thomas, ac
o’i flaen ef Thomas Charles Williams neu Jubilee Young? Na, ni
ffitiau y patrwm Barthaidd y mae Densil Morgan mor hoff ohono.
Ond ni wna rhagor nag un o’r cedyrn dethol hynny chwaith. Yn
wir, fe ddywedir am Pennar Davies y byddai wedi cyflawni mwy ‘petai
ganddo ddidwinyddiaeth gadarnach, a gweledigaeth grefyddol lai
unigolyddol’ - am Pennar Davies o bawb, yr ysbryd mwyaf
anghyffredin (o bosib) a gerddodd goridorau’r Colegau
Diwinyddol erioed! ac awdur-awenydd yr oedd ei anadl yn brawf o
allu Cymru fel pob cenedl i greu pobl nad ydynt yn ‘ddyledus’
i’w cymdeithas yn ogymaint ag yn wreichion a gododd o’r tân
anesboniadwy y mae crefydd-a diwinyddiaeth yn neilltuol-yn gais
i’w garu a’i esbonio.
Derec Llwyd Morgan.
Top
of Page
|